Obrona Cywilna w PRL (Jak było?)

Trudne początki

Od rozpoczęcia wyzwalania terytorium Polski tworzono referaty Obrony Przeciwlotniczej przy biurach i referatach wojskowych powstających struktur administracyjnych. Początkowo za obronę przeciwlotniczą odpowiadał Główny Inspektorat Artylerii Wojska Polskiego. W 1946 roku stworzono Sztab Obrony Przeciwlotniczej państwa, złożony z wydziału obrony przeciwlotniczej czynnej i biernej oraz uznano przedwojenne przepisy z 1934 i 1937 roku. Rozpoczęto również pracę nad nowymi przepisami, które weszły w życie 1951 roku. Jednak już rok przed wprowadzeniem tych przepisów powołano w lipcu 1950 roku przy Prezydium Rządu Komendę Główną Terenowej Obrony Przeciwlotniczej (KG TOPL), jak również struktury przy radach wojewódzkich.

Ustawa z 1951 roku zdefiniowała zadania TOPL następująco:

• zorganizowanie i przygotowanie ogółu ludności, zakładów przemysłowych i użyteczności publicznej, obiektów komunikacyjnych i łączności, urzędów i instytucji państwowych oraz wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw do obrony przed napadami z powietrza oraz szybkiego i sprawnego usuwania skutków tych napadów;
• zorganizowanie i przygotowanie sieci alarmowania, zaciemniania i rejestracji;
• zorganizowanie i przygotowanie odpowiednich pod względem ilości i jakości, służb i pogotowi, stosownie do charakteru i potrzeb poszczególnych miast, osiedli i obiektów;
• szkolenie służb i pogotowi oraz ogółu ludności w zakresie TOPL;
• dostosowanie budownictwa przemysłowego, administracyjnego i mieszkalnego do potrzeb TOPL;
• przygotowanie odpowiednich urządzeń zabezpieczających w miastach, osiedlach i obiektach;
• planowanie zaopatrzenia ogółu ludności, miast, osiedli i obiektów (przemysłowych, komunalnych itp.) w sprzęt i środki TOPL;
• operacyjne kierownictwo akcją obronną w zakresie TOPL

W realizacji tych zadań KG TOPL wspierać miały organizacje społeczne, w tym Ochotnicza Straż Pożarna, Polski Czerwony Krzyż, Związek Młodzieży Polskiej czy Liga Kobiet.

Atomowe zagrożenie

Rozwój techniki wojskowej i eskalacja zimnej wojny to wyzwania, które postawiły przed TOPL nowe zadania. W 1959 roku powołano Komitet Obrony Kraju (KOK), który te zadania zdefiniował i opisał. Były to środki i sposoby przygotowania ludności cywilnej, sporządzenie planów ewakuacji oraz dostosowanie schronów do nowych rodzajów zagrożeń, przygotowanie warunków do funkcjonowania władz państwowych w czasie wojny oraz wprowadzeniem stosownych korekt do struktur organizacyjnych TOPL.

Kolejna zmiana nadeszła w 1963 roku, wtedy weszło w życie Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie służby wojskowej w systemie obrony terytorialnej. Wprowadzono pojęcie Obrony Terytorialnej (OT), która realizowała część zadań TOPL. OT miało jednak priorytetowo przygotować terytorium Polski na wypadek wojny, zarówno w zakresie militarnym, jak i pozamilitarnym.

Generał dywizji Bolesław Chocha, odpowiedzialny za opracowanie planu operacyjny terytorialnej obrony kraju stwierdził, że „obronne przygotowanie społeczeństw polega m.in. na zapoznaniu się ze skutkami działania środków rażenia i sposobami ochrony przed nimi”. Zdanie to oddaje charakter i sens istnienia formacji, jaką była i jest Obrona Cywilna.

TOPL istniała w opisanym kształcie do 1965 roku. Została włączona w struktury Obrony Terytorialnej Kraju (OTK) i zmieniona w Inspektorat Powszechnej Samoobrony (IPS). W skład organu, zajmującego się OTK, wchodziły również Szefostwa Wojsk Obrony Wewnętrznej, Wojsk Obrony Pogranicza i Inspektorat Obrony Terytorialnej.

Na nowo sformułowano również zadania IPS, stawiając na:

• przygotowanie powszechnej samoobrony ludności,
• wykonywanie zadań z zakresu alarmowania ludności o niebezpieczeństwie napadu powietrznego,
• współdziałanie z władzami w przygotowaniu rozśrodkowania ludności i jednostek przewidzianych do militaryzacji,
• realizowanie przedsięwzięć inżynieryjno-technicznych, zapewniających ochronę ludności na wypadek wojny,
• zaopatrywanie ludności w sprzęt ochrony indywidualnej,
• prowadzenie szkolenia obronnego ludności.

Z każdą zmianą przepisów zadania się konkretyzowały, kierunkując się na ochronę ludności cywilnej oraz współpracę z wojskiem. Jednocześnie dynamicznie rosła liczebność powszechnej Samoobrony, aby ostatniego dnia 1967 roku wynieść ponad 1,5 miliona członków, co jest znaczącym sukcesem biorąc pod uwagę dobrowolność członkostwa. Samoobrona wspierana była, wzorem poprzedniczek, przez stowarzyszenia wyższej użyteczności oraz organizacje młodzieżowe, takie jak: Liga Obrony Kraju, Polski Czerwony Krzyż, Związek Ochotniczych Straży Pożarnych, Aeroklub Polski, Polski Związek Krótkofalowców czy Związek Harcerstwa Polskiego, które prowadziły zadania edukacyjne i uświadamiające ludność oraz wspomagały państwo w działaniach ratowniczych i kryzysowych.

Nieustanne zmiany

Kolejna zmiana przyszła w 1969 roku, wraz z rozważaniem procesu likwidacji Inspektoratu Powszechnej Samoobrony i przejmowaniem jego zadań przez oddział ds. Powszechnej Samoobrony, funkcjonujący w Inspektoracie OT. Jednocześnie rozpoczęto prace nad nową strukturą, przeznaczoną do zajmowania się masową zorganizowaną ochroną ludności cywilnej. Nową koncepcję sprawdzano corocznie podczas ogólnopolskich ćwiczeń obronnych. Efektem tych prac było powołanie organizacji uchwałą Rady Ministrów Obrony Cywilnej.

Na Szefa Obrony Cywilnej Kraju wyznaczano na wniosek Przewodniczącego Komitetu Obrony Kraju Wiceministra Obrony Narodowej. Miało to miejsce w trakcie trwających ogólnopolskich ćwiczeń „Kraj-73”. Cel nowej formacji zawarto w zdaniu „ochrona ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i usuwanie ich skutków”, a realizowano poprzez poniższe zadania:

• przygotowanie i zapewnienie działania systemu powszechnego ostrzegania ludności o zagrożeniu uderzeniami z powietrza, skażeniami i zakażeniami,
• przygotowanie i zapewnienie gotowości do wykorzystania:
  • budowli ochronnych, a w szczególności schronów, szczelin przeciwlotniczych, ukryć zabezpieczających w podpiwniczeniach oraz ukryć przed skażeniami,
  • urządzeń specjalnych, a w szczególności punktów odkażania i dezaktywacji , punktów zabiegów sanitarnych itp.,
• przygotowanie do działania sił obrony cywilnej,
• zapewnienie sprzętu i środków ochrony indywidualnej przed bronią masowego rażenia dla ludności, a w szczególności masek przeciwgazowych i odzieży ochronnej,
• przygotowanie i przeprowadzenie rozśrodkowania ludności i załóg zakładów pracy,
• przygotowanie i organizowanie ochrony zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej przed środkami rażenia,
• zapewnienie zaciemnienia miast, wsi i zakładów pracy,
• organizowanie ochrony zwierząt, płodów rolnych, produktów żywnościowych i wody przed skażeniami i zakażeniami,
• przygotowanie i zapewnienie ochrony dóbr kultury przed środkami rażenia,
• organizowanie i prowadzenie szkolenia ludności w zakresie powszechnej samoobrony oraz działalności popularyzatorsko-propagandowej w dziedzinie obrony cywilnej,
• przygotowanie pod względem organizacyjnym i materiałowo-technicznym oraz prowadzenie akcji ratowniczych mających na celu ochronę życia i zdrowia ludności, jak również udzielanie pomocy poszkodowanym. 

Zadania te poszerzyły dotychczasową misję Samoobrony Powszechnej i ich uszczegółowienie. Wyznaczono dwa główne obszary działań – ochrona ludności i ratownictwo, co jest utrzymywane do dnia dzisiejszego. Powołanie Obrony Cywilnej wymusiło zmiany w strukturze. Od tej pory funkcję szefów obrony cywilnej pełnili przewodniczący prezydiów rad narodowych województw, powiatów i miast oraz naczelnicy urzędów gminnych i dyrektorzy zakładów przemysłowych.

Utrudnieniem było listopadowa zmiana konstytucji, na mocy której w utworzono urzędy wojewódzkie, powiatowe i miejskie zamiast prezydiów rad narodowych, a przewodniczących prezydiów zmieniono na wojewodów, prezydentów miast, naczelników powiatów, miast i dzielnic miejskich. To oni zostali wymienieni w nowym układzie administracyjnym jako szefowie OC swojego poziomu. W 1975 roku, po usunięciu powiatów i utworzeniu 49 województw, w nowej strukturze administracyjnej ogniwa OC, usytuowane dotychczas w terenowych sztabach wojskowych, zostały włączone jako wojewódzkie i miejskie inspektoraty obrony cywilnej.

Oddzielnymi prawami rządziły się miasta, które miały mniej niż 20 tys. mieszkańców – tam powstały stanowiska do spraw obrony cywilnej zamiast inspektoratów OC. Nowa struktura nie zdążyła okrzepnąć, gdyż w 1977 roku na skutek zmian zadań administracji zwiększono ich udział w tworzeniu i przygotowaniu formacji samoobrony, szkoleniu obronnym ludności oraz organizacji ewakuacji. Zwiększenie udziału samorządu spowodowało znaczący wzrost jakościowy Obrony Cywilnej. Zaczęto również patrzeć na potrzebę rozwoju rzeczowego względem strukturalnego. W ten sposób krystalizująca się obrona cywilna dotrwała do kluczowej zmiany w 1979 roku.

Wtedy też znowelizowana Ustawa o powszechnym obowiązku obrony PRL poświęciła jej osobny rozdział. Był to prawny wzrost pozycji OC, która dotychczas funkcjonowała w oparciu o decyzję Rady Ministrów z 1973 roku. Ustawa potwierdziła cel obrony cywilnej, powołała formacje obrony cywilnej oraz wyłączyła z zakresu OC jednostki organizacyjne przewidziane do militaryzacji.

Zawarto tam również wiele zmian administracyjnych, które porządkowały hierarchię i kierowanie strukturami. Nie był to koniec zmian legislacyjnych. W 1983 roku, wydano Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowego zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju oraz szefów obrony cywilnej województw, miast, dzielnic, gmin. Ustalono w nim zakres działań Szefa Obrony Cywilnej zarówno na poziomie kraju jak i województw oraz gmin. Nie zmieniał się on znacząco od dotychczasowego. Ważnym elementem było jednak podtrzymanie roli popularyzacyjnej i edukacyjnej Obrony Cywilnej.

Rozporządzenie to ustanawiało podległość Szefa Obrony Cywilnej Kraju pod MON, przed którym ponosił odpowiedzialność. Oznaczało to, że formacja Obrony Cywilnej była jedną z gałęzi działania Ministerstwa Obrony Narodowej. Ułatwiało to współpracę i wspólne działania, nałożone na Obronę Cywilną przez ustawę. Jednocześnie OC było niezależne od Sił Zbrojnych.

Najtrudniejszy egzamin formacja OC „zdawała” w 1984 roku, przy okazji katastrofy w Czarnobylu. Członkowie Obrony Cywilnej brali udział w działaniach zapobiegających potencjalnemu skażeniu. I w ten sposób OC dotrwała aż do 1989 roku, kiedy to zmieniano ustrój z komunistycznego na demokratyczny.

 Kwestia formacji Obrony Cywilnej po 1989 roku to już temat na osobny artykuł.

Przy tworzeniu materiału wykorzystano publikację Pawła Szmitkowskiego „System ochrony ludności w Polsce – historia i współczesność”.